Hoʻolālā Lahaʻole
ʻAʻole kākou e ʻike pono i ke ʻano o nā waʻa hoʻokele kahiko i lawe mai i nā kānaka mua i Hawaiʻi nei, akā ma o nā moʻolelo kahiko a me nā ʻike archeological, ʻike ʻia ua ola nō ka huakaʻi ʻana ma waena o Hawaiʻi a me nā mokupuni ma ka ʻaoʻao hema ma waena o ka makahiki 1100 a me 1300 M.H. A laila, no nā kumu pili i ke kaiāulu a me ke aniau, ua pau ka hoʻi ʻana i ʻelua ʻaoʻao. Ma loko o kēia wā o ka hoʻokaʻawale ʻana, ua ulu ka waʻa Hawaiʻi i kona ʻano kūikawā i ʻike ʻia i kēia lā.
No ka nele o nā pali ʻāpaʻapaʻa, ua hākī ʻia nā Mokupuni ʻO Hawaiʻi e ka ikaika pololei o nā nalu nui mau ʻole o ke Kai ʻĀkau Pākīpika.
ʻO ka makani nui ʻo Moaʻe (nā makani pā mau mai ka Hikina a i ke Komohana) e pā iho ana ma ke kaula mokupuni o Hawaiʻi, no laila, paʻakikī ka holo waʻa mai ke Komohana (mokupuni ʻo Kauaʻi) a i ka Hikina (mokupuni ʻo Hawaiʻi).
No kēia mau kumu, a me ka pōkole hoʻi o ke awāwa ma waena o nā mokupuni, ua hoʻolālā ʻia ka waʻa Hawaiʻi ma ke ʻano he waʻa hoe nui, me ka peʻa e kōkua ana i ka mana ʻē aʻe.
Ua hoʻolālā ʻia nā waʻa he nui o nā mokupuni o ke Kai Pākīpika Hema ma ke ʻano he waʻa peʻa nui.
Nā hiʻohiʻona hoʻolālā kūikawā o ka waʻa Hawaiʻi.
Ua wehewehe nā ʻImi ʻĀina ʻEulopa kahiko i ka waʻa Hawaiʻi he waʻa ʻole i ka hoʻonaninani ʻana, ka mea i maʻamau i nā waʻa o ke Kai Pākīpika Hema. Ua mahalo nui lākou i ka hana lima ma luna o nā waʻa Hawaiʻi, a ua ʻōlelo lākou he “kuʻikahi me nā mea kālai lāʻau akamai loa o ʻEulopa.”
Ma lalo iho nei nā hiʻohiʻona kūikawā e hoʻokaʻawale ana i ka waʻa Hawaiʻi mai nā waʻa o nā mokupuni ʻē aʻe o ke Kai Pākīpika. ʻAʻole paha he kūikawā hoʻokahi kēia mau hiʻohiʻona i Hawaiʻi, akā, ke hoʻohui pū ʻia, hana lākou i kahi hoʻolālā i loaʻa ʻole ma kekahi wahi ʻē aʻe.
Ka'ele:
ʻO ka ʻiʻo o kaʻele waʻa kahiko i hana ʻia me hoʻokahi ʻāpana kumu lāʻau nui i kālai ʻia. ʻO ke kino he ʻano U, ʻaʻohe iwi kuamoʻo maoli. ʻO ka mua a me ka hope he ʻuʻuku, he ʻoi, a he poepoe nō hoʻi. ʻO ka mākau nui o ke kaʻele aia ma hope iki o ke kikowaena o ke kaʻele. ʻOi aku ka nui o ka pehu ma ka ʻāpana lalo o ke kaʻele, e hāʻawi ana i ke kaʻele i ke ʻano o ka ipu. Ua hoʻolālā ʻia ke kaʻele poepoe i mea e holo mālie ai ma luna o ke kai ʻino a ʻino, a no ka hoʻouna ʻana a me ka lawe ʻana ma waena o nā nalu haki.
Ua uhi ʻia ka Mua (ihu) a me ka Hope (kua) o nā waʻa a pau me kahi ʻāpana i kālai maikaʻi ʻia i kapa ʻia ʻo ka Kupe. Hoʻopāʻa ka Kupe i ke kai mai ka komo ʻana i loko o ke kaʻele o ka waʻa i ka wā e holo ana. Hoʻopau ʻia nā wēlau ʻelua o ka Kupe me kahi ʻāpana i huli aʻe i luna i kapa ʻia ʻo ka Manu. Ua hoʻolālā ʻia ka Manu i mea e haki ai i nā nalu e kū mai ana a e ʻae i ka waʻa e piʻi aʻe a e holo mālie ma luna o ke kai ʻino.
Kupe:
Heluhelu Hou
Heluhelu Hou
Ma mua o ka hoʻokomo ʻana mai o nā mea hana hao i nā makahiki hope o ka makahiki 1700, ua hana ʻia ka Kupe i ʻelua ʻāpana, a laila hoʻopaʻa ʻia me ke aho. Ma hope o ka hōʻea ʻana mai o nā mea hana hao, ua kālai ʻia ka Kupe i hoʻokahi ʻāpana wale nō.
Ama:
'Iako:
Heluhelu Hou
Heluhelu Hou
Ua hana ʻia ka ʻAma ma ka wā kahiko i hoʻokahi ʻāpana kumu lāʻau wale nō. ʻO ka ʻAma Hawaiʻi he ʻākoʻakoʻa mālie, me ka Lupe (mua) a me ka Kanaka (hope) e piʻi ana mai ke kai aʻe. ʻO kēia ʻano kūlou, me ke ʻano kūikawā o ka Lupe, ka mea e hana ai i ka ʻAma Hawaiʻi he ʻano ʻokoʻa no Hawaiʻi wale nō. Ua kālai ʻia ka Lupe i mea e ʻoki ai i ke kai, e hoʻemi ana i ke kūʻē i ka wā e holo ana i ke kai nui. ʻO ka Kanaka hoʻi, ua pālahalaha ʻia kona ʻaoʻao luna a waiho poepoe ʻia kona ʻaoʻao lalo.
ʻO nā ʻIako nā ʻauwaʻa o ka waʻa ama e hoʻohui ana i ka ʻAma (ka mea e lana ana) i ke Kaʻele (kino o ka waʻa). ʻO nā ʻIako nō hoʻi nā ʻau e hoʻohui ana i nā kaʻele ʻelua o ka Waʻa Kaulua, ʻo ia hoʻi ka waʻa pālua.
No ka Waʻa Kaukahi, ʻo ia hoʻi ka waʻa hoʻokahi kaʻele, hana ʻia nā ʻIako me ka lāʻau Hau, a kīkoʻo aku ana i ka ʻaoʻao hema o ke Kaʻele. ʻO ke ʻano kūpono o ka ʻIako he ʻano ākea i kona puka ʻana mai ke kaʻele aku, a laila e piʻo iho ana i kahi e pili pono ai i ka ʻAma. ʻO Hawaiʻi wale nō ka ʻāina ma Polenekia kahi e pili pono ai nā ʻIako ʻelua i ka ʻAma.
Ma nā ʻāpana mokupuni ʻē aʻe o Polenekia, ua hoʻopili ʻia nā ʻIako i ka ʻAma ma o kekahi mau lāʻau liʻiliʻi he nui i hoʻohana ʻia ma waena o lāua.
Wae:
More on Wae
ʻO nā Wae he mau ʻāpana lāʻau ʻano U a i ʻole V e kū ana ma loko o ke Kaʻele, a hoʻohana ʻia lākou e paʻa ai nā aho e hoʻopaʻa ana i nā ʻIako i ke Kaʻele. Hoʻolako pū ka Wae i ka ikaika no nā ʻaoʻao o ke Kaʻele, a kōkua i ka hoʻokaʻawale ʻana o nā ikaika wili e kū mai ana i ka wā e holo ana i ke kai ʻino, i mea ʻole e hoʻokūpaʻa wale ʻia kēlā ikaika ma nā puka Moʻo.
Pe'a:
Heluhelu Hou
ʻO ka peʻa Hawaiʻi he ʻano peʻa moana kūikawā i kapa ʻia he “crab claw” (peʻa ʻiʻo pāpale ʻaʻama). He ʻekolu ʻao o kēia peʻa, a aia ka wēlau i lalo o ke kia. ʻO ka ʻāpana luna o ka peʻa he ʻano U, a ʻo kēlā U ma ka peʻa he ʻano “puka palekana” e ʻae ai i ka makani e holo aʻe ma luna o ka peʻa, i mea e hoʻemi ai i ka ikaika e hiki ke hoʻohuli i ka waʻa.
Maku'u/Moamoa:
ʻO ka Makuʻu a i ʻole Moamoa he ʻāpana o ke Kaʻele, he ʻoi e kū ana i waho aʻe o ka wēlau o ka Kupe Hope. Ua manaʻo ʻia ʻo ia ke wahi e holo ai ke ʻAumākua i ka wā e holo aku ai ka waʻa i ke kai. I ka wā i ʻoki mua ʻia ai ka lāʻau no ke Kaʻele, ua kālai ʻia he pihi (makuʻu) ma nā wēlau mua a me hope o ke Kaʻele no ke hoʻopili ʻana i nā kaula huki. I ka wā e kūkulu ʻia ai ke kino o ka waʻa, ua hemo ka pihi ma ka ihu, akā, ua hoʻomaikaʻi ʻia ka pihi o ka hope a hoʻoikaika ʻia i ʻoi, a lilo ia i Moamoa.
Kūanuenue:
ʻO nā ʻIako no nā waʻa Kaulua i kapa ʻia he Kūanuenue, he ʻano piʻo lākou, i mea e hoʻāla ai i ka Pola (ka papa ma waena o nā kaʻele) e holo kiʻekiʻe ma luna o nā nalu. Hoʻohana pinepine ʻia ka lāʻau ʻŌhiʻa no ka hana ʻana i kēia mau ʻIako, a ua kālai pono ʻia a kūlike loa me nā Wae o ka waʻa. No nā waʻa kaulua liʻiliʻi, ʻelua wale nō mau ʻIako, akā no nā waʻa nui, hiki ke loaʻa a hiki i ʻewalu a ʻoi aku paha.
Heluhelu Hou
Mo'o:
Nohoana:
ʻO nā Moʻo he mau papa lāʻau i hoʻopili ʻia ma ka ʻaoʻao luna o ke Kaʻele. Hoʻonui ka Moʻo i ke kū kiʻekiʻe o ka waʻa ma luna o ke kai) a hoʻopale pū hoʻi i ka...
Heluhelu Hou
.
ʻO ka ʻaoʻao luna o ke Kaʻele (i kapa ʻia he Niau) o ka waʻa i pale ʻia e ka Moʻo mai ka ʻino a me ka luku ʻana i kēlā me kēia lā. ʻAʻole pinepine i hana ʻia ka Moʻo me ke Koa (ka lāʻau i hoʻohana ʻia no ke kino o ka waʻa), akā, ua hana ʻia me nā lāʻau ʻē aʻe e like me ka ʻAhakea, Kāwaʻu, a me ka ʻUlu. ʻO ke ʻano i hoʻopili ʻia ai ka Moʻo i ke Kaʻele he ʻano kūikawā no Hawaiʻi wale nō.
Heluhelu Hou
More on Moʻo
Ua kau ʻia nā noho waʻa ma luna aʻe o ka papa lalo o ke Kaʻele, a paʻa ʻia ma luna o nā papa liʻiliʻi i kapa ʻia he pepeiau. Hoʻokumu kēia ʻano i ka hiki i ka hoe waʻa ke hoʻokomo i hoʻokahi wāwae ma lalo o ka noho i ka wā e hoe ana, i mea e loaʻa ai ka ikaika koʻikoʻi loa no ka hoe ʻana.
Nā ʻAno Waʻa Hawaiʻi
Wa'a Kaukahi
Wa'a Kaulua
I ka wā i launa ai nā Hawaiʻi me nā Haole, ʻelua ʻano waʻa kā lākou. Ua like nā ʻano o ka hoʻolālā ʻana o kēlā me kēia, me ka ʻokoʻa nui wale nō, ʻo ia ka helu o nā kino. ʻO ka Waʻa Kaukahi he kino hoʻokahi kona, a hoʻohana ʻia ka ama no ke kūpaʻa a me ka paʻa o ka waʻa. ʻO ka lua o nā ʻano, ʻo ia ka Waʻa Kaulua, he waʻa me nā kino ʻelua.
Ma ka laulā, he pōkole iki ka Waʻa Kaukahi ma mua o ka Waʻa Kaulua, e ana ana mai ka 18 a i ka 35 kapuaʻi ka lōʻihi. ʻO nā Waʻa Kaulua i ʻike ʻia e nā Haole, ua lōʻihi mai ka 30 kapuaʻi a ʻoi aku ma mua o ka 60 kapuaʻi. ʻO ke kino waʻa lōʻihi loa i ʻike ʻia e nā Haole, he 107 kapuaʻi ka lōʻihi a he 5 kapuaʻi ka hohonu.
