Ke Kumu Manaʻo Moʻomeheu
I ulu mai ka nohona o ka Hawaiʻi i loko o ke kaiāulu i puni ʻia e ke kai nui loa a me ka ʻāina maloʻo o nā mokupuni liʻiliʻi, kū hoʻokahi, a ʻawahia. Ma muli o ia nohona, ua ulu mai kahi “ao ʻike” kū hoʻokahi, ʻokoʻa loa mai nā manaʻo o nā lāhui i noho ma nā ʻāina nui o nā ʻāina ʻāina nui. ʻO kēia ʻano ao ʻike kai, he mea nui i hoʻoikaika a hoʻoʻano i ke ʻano o ke kūkulu ʻana a me ke hoʻohana ʻana i ka waʻa kuʻuna Hawaiʻi.
ʻO ke kai ke kulāiwi o ke kanaka Hawaiʻi.
ʻAʻole i ʻike ʻia ka moana he mea e hōʻea ʻole ai, a i ʻole he paepae e lanakila ʻia, akā, he ʻāpana nui a hānai hoʻi o ke ola. Ua hoʻokumu kēia ʻano ʻike honua i ke ʻano o nā moku i hana pū me ka moana, ʻaʻole hoʻi e hoʻoikaika e hoʻoikaika ma luna ona. ʻO ka waʻa iho nō ka hōʻike kino a me ka ʻuhane o kēia pilina — he hōʻailona o ke akua kūpuna ʻo Kanaloa, ka mea nāna i hōʻike i ka mana o ke kai a hāʻawi i ka meaʻai a me ke kūʻokoʻa i ka poʻe Hawaiʻi.
ʻO ka ʻĀina ke Aliʻi
ʻAʻole i ʻike ʻia ka ʻāina maloʻo, he mau mokupuni kaʻawale me nā kumuwaiwai kūlohelohe liʻiliʻi, he mea e hiki ke lilo a e kūʻai ʻia e ke kanaka. Ua manaʻo ʻia ka ʻāina maloʻo a me ka wai hou he kumu ola. Ua kapa nā Hawaiʻi i ka ʻāina i noho ai lākou he ʻĀina, ʻo ia hoʻi ma ka ʻōlelo Pelekānia, “Ka mea e hānai ana.” He ʻōlelo kaulana kā nā Hawaiʻi, “He aliʻi ka ʻāina, he kauwā ke kanaka.” ʻO ia hoʻi, ʻo ka ʻāina ke aliʻi, ʻo ke kanaka kona kauwā.
.jpg)
ʻAʻole i kū luna ʻo ke kanaka ma luna o nā mea a pau i hānau ʻia.
I ka nānā Hawaiʻi ʻana i ke ao, ʻaʻole i waiho ʻia ke kanaka ma waena o ke ao holoʻokoʻa, ʻaʻole hoʻi ʻo ia ka haku o ke ao. He ʻāpana wale nō ʻo ke kanaka o ke ao holoʻokoʻa, a pili loa ʻo ia me nā mea a pau o loko ona. I loko o ke ʻano kaiāulu o nā kānaka Polenekia, ua loaʻa i ka hānau mua (Hiapo) nā kuleana kūikawā a me ke kūlana kiʻekiʻe, me ka kuleana hoʻi e alakaʻi a mālama i nā hoahānau ʻōpio (Pokiʻi). ʻO nā Pokiʻi hoʻi, no ka mālama a me ka palekana i hāʻawi ʻia e ka Hiapo, e lawelawe a mālama hoʻi i nā pono o ka Hiapo.
I ka wā i noho ʻia ai ka honua e nā ʻuhane wale nō, ua hoʻohālua ʻo Wākea me Hoʻohokulani, a hānau ʻia mai iā lāua he pepehi keiki hānau mua ʻole i piha. Ua kapa ʻia kēlā pepehi he Hāloa, a kanu ʻia ma kahi kokoke i ko lāua hale. Ma hope iho, ua ulu aʻe he kalo mai kahi i kanu ʻia ai ka pepehi. Ma hope o kekahi manawa, ua hānau hou ʻia he keiki ʻē aʻe, a lilo kēlā keiki i kūpuna o ke kanaka. ʻO kona inoa nō hoʻi ʻo Hāloa.
I loko o kēia moʻolelo, ʻo ke kanaka ke pokiʻi o ke kalo a me ke kūlohelohe āpau. Ma kēia kūlana pokiʻi, pono ke kanaka e pane aku i nā pono o ke kūlohelohe, a ma kona hoʻi ʻana mai, e mālama a e hānai mai ke kūlohelohe iā ke kanaka
Pehea e hiki ai i ka kuana manaʻo moʻomeheu ke hoʻohuli i ka hoʻomaopopo ʻana i nā waiwai moʻomeheu.
He mea nui ke hoʻomaopopo, ʻaʻole nā waiwai moʻomeheu i kūkulu ʻia ma nā kūlana paʻa a laulā o ke ao holoʻokoʻa, akā, ma ke kaiāulu a me ke ʻano o ka nānā ʻana i ke ao. ʻO ia hoʻi, nā mea e pili ana i ke kai, i ka ʻāina, a me ka nohona o ke kanaka, ʻo ia ke kumu e haku ai i kona waiwai a me kona manaʻo.
No ka laʻana, i ka manaʻo Hawaiʻi, he kapu ka ʻeleʻele, no ka mea, he hōʻailona ia o ke kumu a me ka hohonu, o ke pili ʻana hoʻi i ka mana a me ke akua — e ʻike ʻia ana i ke kai hohonu a me ka lani pō, ʻelua ʻāpana koʻikoʻi o ke ola mokupuni. Ma ke kūʻē ʻana, i ka manaʻo haipule o ka ʻEulopa, ua pili ka keʻokeʻo i ka hemolele a me ka laʻa. ʻAʻole hoʻi e kuhikuhi kēia i ka ʻoi o kekahi manaʻo ma luna o kekahi, akā, he hōʻailona ia i ke ʻano o nā nohona like ʻole a me nā ʻike kuʻuna e haku ai i ke ʻano o ka ʻoiaʻiʻo, i nā ʻano ʻokoʻa a kūpono nō hoʻi.
Pēlā pū, i ka nohona Hawaiʻi, ua wehewehe ʻia ka hoʻokipa he mea anuanu a hoʻoluʻolu, e hōʻike ana i ka hoʻomaha a me ka hōʻoluʻolu i hāʻawi ʻia e ka malu, ke makani, a me ka wai i loko o ke kaiāulu wela. I nā kaiāulu haole, ua ʻōlelo pinepine ʻia ka hoʻokipa he mea wela. ʻO nā manaʻo ʻelua nei, he mau hōʻailona kūpono a pono nō, i haku ʻia e ke aniau a me ke ʻano o ke ola o kēlā me kēia moʻomeheu.
Ma hope o ka hiki ʻana mai o Kapena Kuke i ka makahiki 1778, a me nā nalu hou aʻe o nā kālepa, nā mea lawaiʻa koholā, a me nā mikionali mai nā ʻāina ʻEulopa, ua nui nā ʻaoʻao o ka nohona Hawaiʻi i ʻike hewa ʻia, i wehewehe ʻē ʻia, a i hōʻole ʻia hoʻi e nā malihini ʻaʻole i ʻike i ke ʻano ʻuhane, moʻomeheu, a me ke kaiāulu kai a ʻāina o Hawaiʻi nei.
Ua hānau kēia kuhi hewa moʻomeheu i ka hoʻokaʻawale ʻana, ka nalowale o ka ʻike kuʻuna, a me nā pilikia i hoʻoiloilo a hoʻopilikia mau nei i ko kākou nohona a hiki i kēia wā
.jpg)
Ike o ke Ao a me ka Hoʻokālua o ke ʻAno Kūlohelohe
Aia i loko o nā mo‘olelo a me nā oli o ka lāhui Hawai‘i ‘ōiwi nā kumu nui ‘elua i hoʻoikaika loa i ke kūkulu ‘ia o ka wa‘a Hawai‘i. ʻO ka mea mua, ʻo ia ka manaʻo he na‘auao ko nā mea a pau o ke ao nei; ʻo ka lua, ʻo ia ka hoʻomaopopo ‘ana he kūlua nā mana a pau o ke kūlohelohe. Hōʻike kēia mau manaʻo i ke aloha hohonu a me ka mahalo no ke pili ‘ana o nā mea a pau, a ua alakaʻi lākou i ka nohona o ka poʻe Hawai‘i ma ka ho‘okele, ka hana wa‘a, a me ko lākou pilina me ke kai.
Heluhelu Hou
Kumulipo:
ʻO ka Kumulipo kekahi o nā oli hānau kaulana ʻekolu a nā kānaka Hawaiʻi.
Ua haku ʻia ma luna o nā oli kahiko, akā, ua hoʻoponopono ʻia i kona ʻano i ʻike ʻia i kēia wā ma kahi o ka makahiki 1700. Ma loko o ka Kumulipo, ua hōʻike ʻia ke kūkulu ʻana o ke ao nei, ka puka ʻana mai o ke ola, a me ka hana ʻana o ke kanaka.
Wahi a ka loea Hawaiʻi a ke kumu kula nui hoʻi ʻo Ruby Johnson, “ʻAʻole paha ka pahuhopu o nā kahuna Hawaiʻi nāna i haku i ka Kumulipo e wehewehe i ke ao ma ke ʻano ʻepekema, akā, he mea kūpono ka Kumulipo no kona ʻano maʻalahi i ka wehewehe ʻana i nā pilina ola a me ka manawa kosimika.”
Hoʻokumu pū ka Kumulipo i ke kumu o ka manaʻo Hawaiʻi e pili ana i ka pilina o nā mea a pau i loko o ke ao, a me ka manaʻo hoʻi he ʻike, he noʻonoʻo, he ola nō hoʻi ko nā mea a pau i loko o ke ao nei.
Heluhelu Hou
Hoʻokālua o ke ʻAno Kūlohelohe
Ua maopopo i nā Hawaiʻi kahiko he mau mea maoli i ʻike ʻia ma ke ʻano pālua—he mau mea kūʻē kekahi i kekahi—akā, ke hilinaʻi nei kēlā me kēia ma luna o kona hoa kūʻē e hoʻokō i kekahi hana a i ʻole e hoʻokumu i ka piha loa. ʻO ka lokahi a i ʻole ka nele o ka lokahi ma waena o kēia mau ikaika kūlohelohe ka mea e hānau ai i nā kūlana maikaʻi a i ʻole nā kūlana ʻino.
ʻAno Manaʻo Hawaiʻi a me ke Kūkulu ʻana o nā Waiwai Moʻomeheu
Hōʻike ka ʻano manaʻo honua i ke kahua kaiāulu e wehewehe ai i nā waiwai moʻomeheu, e like me ka mea maikaʻi a me ka mea hewa.
ʻO kēia mau waiwai, ʻo lākou nō e hoʻohālike ana i ke ʻano o ke launa ʻana o nā kānaka kekahi i kekahi, a e alakaʻi ana hoʻi i ka hana ʻana a me ka hoʻoholo ʻana i kēlā me kēia lā.
Ma luna o ka waʻa— kahi liʻiliʻi ka wahi a noho pū ai nā kānaka me nā ʻano ʻano like ʻole— he mea koʻikoʻi loa ka loaʻa ʻana o nā waiwai like e hiki ai ke ola pono a e hoʻokō i ke kūpaʻa o ka huakaʻi.
