Nā Mea Kanu no ke Kūkulu Waʻa
Ma mua o ka hiki ʻana mai o nā haole i Hawaiʻi, ua hana ʻia nā mea hana, nā pono, a me nā waʻa a pau, mai nā mea kanu a i ʻole nā pōhaku i lawe ʻia mai ka nohona kūlohelohe, no ka mea, ʻaʻohe ʻoihana hana nui i kēlā manawa. ʻO ka hapanui o nā mea kanu i hoʻohana ʻia no ke kūkulu waʻa, he ʻano kupaianaha i kupu aʻe ma Hawaiʻi wale nō, ʻaʻole hoʻi e loaʻa ma kahi ʻē aʻe. ʻOiai he liʻiliʻi nā mea kanu i lawe ʻia mai e nā kūpuna Pelekane, he nui nō ko lākou waiwai i ka hana waʻa. Ma waho aʻe o kekahi mau mea ʻokoʻa, ʻaʻole i mahi ʻia nā mea kanu kupaianaha, akā, ua ʻohi wale ʻia mai nā wao ʻākau o nā ulu lāʻau ʻōiwi. ʻO nā mea kanu i lawe ʻia mai, ua mahi ʻia ma nā ʻāina haʻahaʻa, kokoke i kahi e noho ai nā kānaka.
I ka Nahele ka hoʻomaka o ka Waʻa
E nānā ʻia ka pāhana wela mālie, ka nui o ka ua, a me ka momona o ka lepo, he wahi hoʻokipa kūikawā ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi no nā mea kanu a me nā holoholona. Eia naʻe, no ka mea, ʻoi aku ma mua o 2,000 mile ka mamao mai kekahi ʻāina ʻē aʻe, pono i nā ʻano ola e hiki mai ana i ʻaneʻi ke lele a i ʻole ke lana ma luna o ke kai e hiki ai. A hiki i ka hiki ʻana mai o ke kanaka, he liʻiliʻi wale nō ka helu o nā mea hoʻokumu i lanakila i ka hoʻokumu ʻana i ko lākou noho paʻa. Ma loko o ka wā o nā miliona lima o nā makahiki, ua ulu aʻe kēia mau mea kanu a me nā holoholona ʻōiwi mua i nui nā ʻano hou i kapa ʻia he mau ʻano kūloko. I loko o kēia honua hoʻokaʻawale ʻia akā kūlana pono hoʻi, ua hoʻomohala kēia mau ʻano i ke kaulahao ola pili loa a pili kekahi i kekahi. Ua palena ka hoʻokūkū, a ua paipai ka pili kokoke ʻana i ke ola mau ʻana.
Ma ke ʻano ʻike Hawaiʻi, he wahi kapu nā nahele ʻāina kiʻekiʻe, ʻaʻole hoʻi kahi e noho mau ai ke kanaka. He ʻāina ia e komo ai ke kanaka me ka pahuhopu i hoʻohālikelike ʻia, me ka haʻahaʻa a me ka mahalo nui. Ua maopopo i ka poʻe kahiko he kuleana koʻikoʻi kā nā nahele i ka holo ʻana o ka wai, a ʻo ka wai nō hoʻi ke kumu ola. Ua manaʻo ʻia hoʻi he noʻonoʻo hoʻokahi ko nā nahele, a inā e hōʻino ʻia lākou, hiki ke pane koke me ka ikaika, a i ʻole mālie a lohi nō hoʻi ma hope. Pehea lā hoʻi, ʻo ka hōʻino ʻana i ka nahele he hopena koʻikoʻi loa ia no nā kānaka e noho ana ma kai o ia wahi.
Nā Kanu ʻŌiwi a me Nā Kanu Kūloko i Hoʻohana ʻia no ke Kūkulu ʻana i ka Waʻa Hawaiʻi
Na nā kumu lāʻau a me nā mea kanu kūloko i loaʻa ma Hawaiʻi i hāʻawi i nā Hawaiʻi i nā mea hana ʻaʻole i loaʻa ma ko lākou ʻāina kūpuna. Ua ʻae kēia mau mea hou i ka hoʻomohala ʻana o nā ʻano hana hou i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke ʻano kū hoʻokahi o ka Waʻa Hawaiʻi kuʻuna.
ʻO ka lāʻau Koa ka mea i makemake nui ʻia loa e hoʻohana ʻia ma ka hana waʻa Hawaiʻi. No ka nui o kēia mau kumu lāʻau a me ko lākou loaʻa nui ʻana, hiki i nā Hawaiʻi ke kūkulu i nā waʻa paʻa ka ʻele mai ka 10 kapuaʻi a ʻoi aku ma mua o ka 100 kapuaʻi ka lōʻihi.
I ka makahiki 1792, ua kākau ʻo Archibald Menzies, he kānaka ʻepekema lāʻau ma ka moku o Kapena Vancouver, i kāna huakaʻi i loko o nā nahele Koa ma loko o ka ahupuaʻa ʻo Kealakekua ma Kona Hema, Mokupuni o Hawaiʻi.
ʻO nā kumu lāʻau nui loa e kū ana i loko o kēia nahele ākea, ua ʻike au i kekahi ʻano hou o ka minosa (Koa). Ua ana au i ʻelua o lākou kokoke i ko mākou ala, ʻo kekahi he ʻumikūmāhiku kapuaʻi ka puni a ʻo kekahi he ʻumikūmāwalu kapuaʻi, me nā kumu pololei he kanahā a i ʻole kanalima kapuaʻi ke kiʻekiʻe. I ko mākou holomua ʻana aku, ua piha hou aʻe ka nahele i kēia mau kumu Koa ma mua o lalo, kahi i ʻoki ʻia ai e nā kamaʻāina ma nā ʻaoʻao ʻelua o ke ala.”
Nā Kanu Waʻa I Hoʻolawe ʻia Mai
Na nā poʻe mākaʻikaʻi Polenekia mua i lawe mai i nā mea kanu a me nā holoholona i kōkua nui i ko lākou ola ʻana. Ua hoʻololi nui ʻia ke ʻano o ka ʻāina i ka lawe ʻia mai o kēia mau mea kanu a me nā holoholona, a me ka hemo ʻana o ka nahele a me nā kahawai no ka mahiʻai ʻana. Hōʻike nā moʻolelo ʻeli honua i nalowale koke nā ʻano mea ola kūloko he nui ma hope koke iho o ka hiki ʻana mai o kēia mau poʻe mua. Eia naʻe, ua ʻike nā mamo o ia poʻe i ka pono e komo pū ai lākou i ke kaulahao ola laulā o kēia mau mokupuni i mea e ola ai. Pono nō hoʻi lākou e pili kokoke a hilinaʻi pū me nā ʻano mea ʻē aʻe e noho ana ma luna a puni hoʻi o kēia mau mokupuni. Ma o kēia kaʻina o ka pilina a me ke kūlana pili ʻokoʻa, ua lilo lākou i poʻe Hawaiʻi.
