E pili ana i ke kai
No ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ke kai ka kinolau o ke akua ʻo Kanaloa. ʻO Kanaloa ka haku o nā makani e pūholo ana ma luna o ke kai, nā ale e hānau ʻia e ia mau makani, a me nā au kai e holo ana. ʻO ke piʻi ʻana a me ka hāʻule ʻana o ka nalu he hanu ʻana a me ka hoʻokuʻu ʻana i ka “hā” o Kanaloa. ʻO Kanaloa hoʻi ka akua o ka hoʻokele ʻana.
ʻO ka ʻāpana o ke kai i ʻike ʻia mai uka aku e kapa ʻia ana he Kai — ʻo ia ke kai maʻamau, ka mea i noho mau me ka ʻāina, e ʻapo mau ana iā ia. Ma kēlā ʻaoʻao aʻe o ka pae kai — ma tua aʻe o ka pae o ke ao, kahi e kīkoʻo aku ai ke kai i ka ʻilihune ʻole — aia ʻo Moana, ʻo ia hoʻi ke kai nui, ka ʻāpana ākea a hōhonu ʻole hoʻi o ke ao.
ʻO nā ʻale nā nalu kai nui e huakaʻi ana i nā mamao loa ma luna o ka moana ākea. I kūʻē, ʻo nā nalu nā nalu e haki ana i ke kahakai. Hoʻokumu ʻia ka hapanui o nā ʻale kai e ka makani e pūholo ana ma luna pono o ka ʻili wai. ʻAʻole e like me nā nalu i hānau ʻia e ka welo ʻana o ka honua a i ʻole nā haʻalulu honua, ua hānau ʻia kēia mau nalu e ka makani i kona hoʻoili ʻana i ka ikehu i ka ʻili o ke kai ma o ke kālai a me ka paʻapaʻa ʻana. He mea nui e ʻike ai, ʻaʻole ka wai iho nei ke neʻe, akā ʻo ka ikehu e holo ana ma loko ona.
Ke kaupaona nei ka kiʻekiʻe a me ka mana o ka nalu ma nā kumu ʻekolu nui:
-
ka ikaika o ka makani,
-
Ala Makani Kai — ʻo ia hoʻi ka mamao o ka holo ʻole ʻia o ka makani ma luna o ke kai,
-
a me ka lōʻihi o ka manawa e pūholo ai ka makani.
ʻO ka mea ikaika a mau ka makani, a ʻo ka mea lōʻihi o kona huakaʻi ma luna o ke kai, ʻo ia nō e hoʻokumu ana i nā nalu kiʻekiʻe a ikaika hoʻi. ʻO kēia mau nalu i hānau ʻia e ka makani he mau nalu ʻinoʻino, kīloi ʻole, a nalowale koke i ko lākou ikaika ke haʻalele lākou i kahi e makani ai.
No ka mea ʻaʻole holo mau ka makani i ka wikiwiki hoʻokahi a me ke kuhikuhi hoʻokahi, hana mai kona ʻano puhi puhi i nā nalu like ʻole i ka nui a me ka wikiwiki. Eia naʻe, ma nā mamao lōʻihi — he haneli a i ʻole he kaukani mile paha — hoʻomaka nā nalu e neʻe ana i nā wikiwiki kokoke like e hoʻonohonoho iā lākou iho. Ke hoʻohui ʻia lākou i ka hoʻokahi holo ʻana, e hui pū ana lākou i nā pūʻulu nalu i kapa ʻia ma ka ʻōlelo Hawaiʻi he Haʻanopu.
ʻAʻole kēia mau ʻale e hilinaʻi hou ana i ka makani nāna i hānau, no ka mea, lawe lākou i ko lākou ikaika iho, e holo mau ana ma luna o ke kai me ka paʻa. Ua waiho lākou i ka haunaele o ka ʻino ma hope, a ke huakaʻi nei lākou i nā pūʻulu ʻaeʻae like, e ʻoni ana ma luna o ke kai me ka maʻalahi kupaianaha. ʻO kēia mau ʻale ikaika a pālahalaha loa nā mea e hilinaʻi ai nā mea hoʻokele kuʻuna me ka ʻole o nā mea hana e alakaʻi iā lākou ma waena o ka moana ākea
Hoʻokele o ke Kahakai
Ke hoʻohana ka Hoʻokele i nā ʻano o ka ʻili kai e ʻike ai i ke kūlana o nā ʻāpaʻapaʻa, nā pōhaku pāpaʻu, nā au kai, a me nā pilikia ʻē aʻe e hiki ke weliweli i ka waʻa i ka wā e holo ana ma ke kai kahakai. Hoʻohana pū lākou i kekahi moʻo kūpinaʻi ʻāina e nānā ai i ka holomua a me ka huli ʻaoʻao o ka waʻa i ka wā e huakaʻi ana, i kahakai wale nō a i ʻole e holo ana i kekahi mokupuni e ʻike ʻia ana.
KUKUI ʻOʻOLOPŪ
Kumu Hoʻokele e loli ana i ka huakaʻi
Ke huakaʻi ana mai kekahi wahi a i kekahi wahi ma kahakai, a i ʻole e holo ana i kekahi mokupuni e ʻike ʻia mai kahi huakaʻi aku, hoʻohana ka Hoʻokele
Kukui ʻoʻolopū hiki ke kū i nā hiʻohiʻona ʻāina e like me ka kualono e ʻoi aku ana i waho o ka ʻāina, he puka ma ka piʻina o ke kuahiwi, he puʻu, a i ʻole he ʻāhinahina ʻeleʻele ma ka ʻāina. Hiki nō hoʻi ke lilo i kinona kūikawā o ka ao ma ka pae kai mamao, a i ʻole ke kūlana o ka lā, mahina, a me nā hōkū e piʻi ana.
ʻAʻole pono nā Kukui ʻoʻolopū e noho ma mua pono o ka waʻa, a i ʻole ma ke ala pololei e makemake ai ke hoʻokele e hele aku. Hiki nō lākou ke noho ma ka ʻaoʻao, a i kekahi manawa ma hope o ka waʻa. Maʻamau, hoʻohana ʻia nā Kukui ʻoʻolopū ma ke ʻano he “hui” o nā kuhikuhi, kahi a ka hoʻokele e nānā ai i ka pilina ma waena o kēlā me kēia kuhikuhi e mālama pono ai i ke kūlana.
He mea nui ke hoʻomaopopo ʻaʻole i nā manawa a pau ka ʻaoʻao pōkole loa ma waena o ke kūlana hoʻomaka a me kahi e hele ai he laina pololei nō ia. Hiki ke hoʻopilikia nā makani, nā kahawai kai, nā ʻāpaʻapaʻa, a me ke kuhikuhi ʻana o nā ale i ka hele pololei. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, he paʻakikī loa ka mālama ʻana i ka waʻa i kūlike mau me hoʻokahi kukui kuhikuhi wale nō. Hiki nō hoʻi ke hewa ke ala inā paʻa loa ka manaʻo o ke hoʻokele i hoʻokahi kukui kuhikuhi wale nō, a i ʻole i hoʻokahi pūʻulu o ia mau kukui. (Nāna kuli / Hahai ao)
Ke hoʻāʻo nei ke hoʻokele e mālama i ka waʻa e holo mau ana i ke kuhikuhi nui o kahi e makemake ai e hiki aku, me ka hana ʻole i nā huli ʻino a i ʻole nā hoʻololi ʻino loa o ke ala. I ka maʻamau, pono nā hoʻololi ala e hana mālie. He mea nui ʻaʻole e paʻa loa ka hoʻokele i hoʻokahi kuhikuhi wale nō, akā e nānā mau i nā Kukui ʻoʻolopū hou e pani ai i nā mea kahiko i lilo ʻole e pono ai ma muli o ka holomua ʻana o ka waʻa.
ʻO ka mea koʻikoʻi loa i ka mālama ʻana i ka waʻa ma ke ala kūpono, ʻo ia hoʻi ka ʻike mau ʻana i ke kuhikuhi o kahi i hoʻomaka ai. ʻO kēlā wahi hoʻomaka ke kumu kuhikuhi nui e pili ai nā Kukui ʻoʻolopū ʻē aʻe āpau i ko lākou waiwai.
Aweawe: wake
ʻO ka aweawe o ka waʻa ke holo ana he mea nui i ka ana ʻana i ka paheʻe ʻana o ka waʻa ma ka ʻaoʻao i hāpai ʻia e ka makani a i ʻole nā kahawai. Hoʻokumu pū ia i ke ʻano e hiki ai i ke hoʻokele ke hoʻopaʻapaʻa inā he pololei ka holo ʻana o ka waʻa. He Kukui ʻoʻolopū koʻikoʻi loa ka Aweawe i ka loiloi ʻana i ka holomua a me ka mālama ʻana i ke kuhikuhi pololei o ka holo ʻana.
Nā Pōʻino i ka wā e hoʻohana ai i ke Kukui ʻŌʻolopū:
Nanakuli:
ʻO “Nānā Kuli” ka manaʻo ma ka huaʻōlelo he “nānā pepehi pepeiao” a i ʻole “nānā makapō.”
Eia naʻe, he hohonu hou aku kona manaʻo ma ke ʻano hoʻokele a i ʻole ka manaʻo hoʻohālike. I loko o ke kahua hoʻokele waʻa, ʻo Nānā Kuli ka hana a i ʻole ka pōʻino o ka “nānā ʻana me ka ʻole o ka ʻike maoli” — ʻo ia hoʻi, ke nānā nui loa ka hoʻokele i hoʻokahi kuhikuhi ʻāina a i ʻole hoʻokahi kukui kuhikuhi, a nalowale i ka ʻike ʻana i nā hōʻailona ʻē aʻe o ke kai a me ka lewa (e like me nā makani, nā ale, nā ao, nā hōkū, a pēlā aku).
No laila, e like me ke ʻano o ka hoʻohana, hiki ke unuhi ʻia Nānā Kuli ma ke ʻano he:
-
“Ka nānā me ka ʻole o ka noʻonoʻo,”
-
“Ka nānā makapō,” a i ʻole
-
“Ka paʻa o ka manaʻo i hoʻokahi mea a nalowale ka ʻike maoli.”
Hoʻohana pinepine ʻia me ka ʻōlelo “Hahai Ao,” ʻo ia hoʻi ka “hahai i ka mālamalama (ao, hōʻailona o ka pae kai mamao),” he manaʻo e aʻo ana i ka noho makaʻala mau a me ka pane kūpono i nā hōʻailona e hoʻololi ana.
Hahai ao:
ʻO “Hahai Ao” ka manaʻo ma ka huaʻōlelo he “hahai i ka mālamalama” a i ʻole “hahai i ka ao.”
-
Hahai = e hahai, e ukali, e hahau aku ma hope.
-
Ao = ka mālamalama, ka ao, a i ʻole ke ao ʻana o ke ao i ke ao.
-
Ma ke kumu hoʻokele waʻa, he manaʻo hoʻohālike a hoʻonaʻauao ko Hahai Ao — e wehewehe ana i ka hana a ke hoʻokele e noho makaʻala, e pane koke, a e hoʻopololei mau ana ma ka hahai ʻana i nā hōʻailona liʻiliʻi o ke kai a me ka lani, e like me ka mālamalama e pā ana i nā ao, nā hōʻike ʻana o ka malamalama ma ka ʻili kai, a me nā hōʻailona ʻē aʻe o ke kūlana o ke kai.
No laila, ʻoiai he maʻalahi kona manaʻo ma ka huaʻōlelo — “hahai i ka mālamalama a i ʻole i ka ao” — ʻo kona manaʻo hohonu hoʻi:
“E noho makaʻala mau, a e pane kūpono i nā hōʻailona e loli ana o ke ao kūlohelohe.”
Hoʻohui pinepine ʻia kēia ʻōlelo me “Nānā Kuli” — ʻo ia hoʻi ka kūlana makaʻala a me ka pane kūpono, ka hoʻohālike kūpono i ke ʻano o ke kanaka hoʻokele e noho i ka lōkahi me ke kai, ka lani, a me nā mea a pau o ke ao ola.
Nā Mea Pōʻino
ʻIke i nā hōʻailona o ka pōʻino, he kuleana ia no kēlā me kēia lālā o ka poʻe holo waʻa.
Kohola – He ʻākoʻakoʻa i nele i ka wai i ke kai maloʻo, ʻike ʻia maopopo, akā, ʻaneʻane i ka pae o ke kai.
Kua Pa’aKua- He pōhaku hōʻailona pōʻino — ʻike ʻia i kekahi manawa, a nalo i ke nāueue ʻana o ka ʻilikai. Hoʻākāka ʻia kona wahi e nā uahi keʻokeʻo o ka wai e kahe ana ma luna ona, he hōʻailona no ka ʻākoʻakoʻa a i ʻole ka pōhaku e uhi ʻia ana e ke kai.
Kai Ko ele : Oluʻolu ke kai, akā, he hōʻailona huna kēia. ʻAʻohe wai keʻokeʻo, ʻaʻohe hoʻi nā poʻo keʻokeʻo e ʻōhumu ana. Ke kahe mālie ke kai ma luna o nā pōhaku a me nā ʻākoʻakoʻa ma lalo, lilo ka ʻilikai i ʻoluʻolu a mālie, he mālie hoʻohilahila. ʻŌlelo nā kūpuna, ke holo ana ka waʻa ma luna o ia wahi, lohe ʻia ke kani pā ʻana o ka ʻili o ka waʻa i nā pōhaku ma lalo. He hōʻailona ia o ka pōʻino i hūnā ʻia e ke kai.
Pu Ko’a : He hōʻailona hūnā o ke kai pālahalaha. ʻAʻole e haki ke kai ma luna, akā, e ʻike ʻia ke kala ʻokoʻa o ka wai ma luna o ka ʻākoʻakoʻa i lalo iho. ʻĀhinahina iki, a ʻāhiehie paha ke kala — he hōʻailona ia e aʻo ai i ka maka o ke hoʻokele. Holo palekana nā waʻa liʻiliʻi ma luna o ka Pu koʻa, akā, he wahi e makaʻala ai nā waʻa nui.
Ke ʻAno Na Makani:
ʻO ka hoʻomaopopo ʻana i ka ikaika o ke ea e pūliki ana, a me kona hopena i ke ʻano o ka ʻilikai, he mea koʻikoʻi loa ia — ʻaʻole wale nō no ka holo pono ʻana o ka waʻa, akā, no ka palekana pū o ka poʻe holo waʻa. ʻO nā māhele o ke ea a me ka ʻilikai i wehewehe ʻia ma kēia ʻāpana, ua haku ʻia ma muli o nā wehewehe kuʻuna Hawaiʻi no ke kai.
Heʻenalu Waʻa
ʻAʻohe ʻē aʻe moʻomeheu i ʻike ʻia i pili pono ka ola ʻana o kona poʻe i ka mākaukau o ko lākou waʻa kūlohelohe e heʻenalu ma luna o ke kai. Pono ka waʻa Hawaiʻi e hiki mau ke komo i ke kai hohonu, kahi e loaʻa ai nā kumuwaiwai i hānai ai i ke ola o ka lāhui. No laila, ma Hawaiʻi nei, ua hoʻoikaika mau ʻia nā waʻa e ka nalu kipi ʻole, nā ʻale ikaika hoʻi e pā me ka ikaika he mau tausani paona i kēlā kapuaʻi ʻelua. Ua kālai kēlā ikaika o ke kai i ke ʻano o ka waʻa, a pēlā pū hoʻi i ke ʻano o ka nohona Hawaiʻi.
From T. Holmes: The Hawaiian Canoe
Ho'okele:
He hana paʻakikī ka mālama ʻana i ka holo pololei o ka waʻa i lalo pōpō i ke kai ʻino a piʻo. ʻO ka ʻike maka i ka waʻa e heʻe aʻe ana mai ke ala pololei he mea nui nō, akā, ʻoi aku ka koʻikoʻi o ka hoʻokele e ʻike ma ka naʻau i nā neʻeneʻe liʻiliʻi o ke kai a me ke ea e hoʻokāhi ana i ka waʻa mai ʻaoʻao a ʻaoʻao. Ma o kēlā ʻike pā o ke kino, e hiki ai i ke hoʻokele ke wānana mua i ka huli ʻana o ke ala ma mua o ka ʻike maka, a pane koke aku me ka kuʻi hoʻokele kūpono. ʻO ia ka ʻike o ke kino, ka naʻau, a me ka moana e hana pū ana.
Ke Kamaihulipu
I mea e hōʻemi ai i ka lilo o ke ola a me ka waʻa, ua aʻo ikaika ʻia ka “Kamaihulipu,” ʻo ia hoʻi ka hana o ka huli pololei ʻana i ka waʻa i kūlia. Ua aʻo pono ʻia kēia akamai i nā lawaiʻa a me nā poʻe holo waʻa o nā aliʻi kahiko o Hawaiʻi. Wahi a Kaelemakule, “ʻAʻole loa i holo huikau kekahi aliʻi ma ke kai me ka ʻole o kekahi mau kānaka akamai i ka huli hou ʻana i ka waʻa, i mea e mākaukau ai inā e pā lākou i ka pōʻino ma ke kai.” ʻO ka Kamaihulipu, he hōʻailona ia o ka makaʻala, ka mākaukau, a me ke kuleana o ka poʻe hoʻokele kahiko.
From T. Holmes: The Hawaiian Canoe
Pae Wa'a: Nā Alapiʻi o ke Kai
ʻO ka hapanui o ke kahakai o ka Mokupuni ʻo Hawaiʻi he pali kai kiʻekiʻe, paʻakikī loa no ka komo ʻana i ke kai a me ka pae ʻana o ka waʻa. I mea e lanakila ai ma luna o kēia paʻakikī, ua hana akamai ʻia he ʻōnaehana alapiʻi, he ʻano hana ʻepekema Hawaiʻi i hoʻomaʻamaʻa ʻia e nā kūpuna. Ma o kēia ʻōnaehana, hiki i nā Hawaiʻi ke hoʻouka a hoʻopaʻa i kā lākou mau waʻa ma nā wahi i manaʻo ʻole ʻia e hiki ai ke hana pēlā. He hōʻailona kēia o ka noʻonoʻo hohonu, ka ʻimi ʻuhane, a me ka mākaukau o ke kanaka Hawaiʻi e hoʻopili ana me ke kai.
Hoʻokele Hōkū / Hoʻokele ʻImi Ala
Ke hoʻohana ʻia nei ka hoʻokele hōkū i nā ʻano manaʻo like e pili ana i ka noho pololei ʻana o ke ala, akā, he mea paʻakikī loa ia ma muli o ka hoʻohana ʻana i nā kūkulu hoku e puka mai ana a e komo ana ma ka pae o ka lani e hoʻomaopopo ai i ke ala a me ke kuhikuhi. Hoʻohana pū ʻia nā ʻano nalu o ke kai ākea i ka ʻike ʻana i ke ala holo. ʻElua kēia mau mea e ʻoi aku ana ma luna o kā kākou hiki.