Kumulipo: Oli hānau ʻana o Hawaiʻi
Aneane ʻelua kaukani mau laina ka lōʻihi o ka Kumulipo. Ma kona manaʻo pili loa, he oli hānau ia e huli ana i ke kūpuna genealogia o kekahi aliʻi nui o Hawaiʻi i ke kenekulia ʻumikūmāhiku, mai ia wā a hiki i ka ** hoʻomaka ʻana o ka manawa**. Ma kona ʻano hohonu aʻe, ke huli nei ka Kumulipo i ka ulu ʻana o ke ola, ka puka ʻana mai o ke kanaka, a me ke pilina o ke kanaka me nā ʻāpana a pau o ke ao holoʻokoʻa.
Ma nā laina mua o ka Kumulipo, ke wehewehe ʻia nei ka loli ʻana o ka wā, ka neʻeneʻe ʻana mai o ka noho paʻa a me ka pouli loa, a hiki i ia manawa i puka mai ai ke ola hou — ʻo ka hana hānau ʻana.
ʻO ke au i kahuli wela ka honua –
ʻO ke au i kahuli lole ka lani –
ʻO ke au i kukaʻiaka ka lā –
ʻO ka walewale hoʻokumu honua ia –
ʻO ke kumu o ka lipo i lipo ai –
ʻO ka huaʻōlelo nui o kēia mau laina mua ʻo ia hoʻi ka hua Kahuli. ʻO Ka-huli ke kuhikuhi nei i ka loli ʻana mai loko aʻe iho, ʻaʻole he hopena i hoʻokumu ʻia e kekahi mea ma waho. ʻO ka “kahuli” e koi ana i ka hana noʻonoʻo me ka makemake kūʻokoʻa. I ka noʻonoʻo ʻEulopa, ʻaʻole hiki i ka mea kūlohelohe ke noʻonoʻo a i ʻole ke makemake. No nā ʻuhane wale nō (e like me ke Akua a i ʻole ka ʻuhane o ke kanaka) ka mana o ka noʻonoʻo ʻana.
Eia naʻe, ma ke ʻano o ka ʻike Hawaiʻi, he ʻike ola ko nā mea a pau — nā pōhaku, nā lāʻau, a me ke kanaka pū. He mea koʻikoʻi ka pili ʻana o ka ʻike ola o ke kino (ka mea) me ka ʻike ola o ka ʻuhane. Pēlā nō ke hoʻomau nei ka Kumulipo:
Pō wale hoʻi –
Hānau ka Pō –
Hānau Kumulipo i ka Pō, he kāne –
Hānau Pōʻele i ka Pō, he wahine –
Ma ka hana hānau ʻana, puka mai ai ka ʻuhane kāne a me ka ʻuhane wahine o ke ao, a i ka hoʻohui ʻia ʻana, lilo i hoʻokahi piha. Mai kēia kaʻina hānau ʻana mai, hānau ʻia nā koʻa, nā iʻa o ke kai, nā manu o ka lewa, nā akua o ke kūlohelohe, a laila ke kanaka. Ma kēia hana hānau ʻana, pili genealogia nā mea a pau o ke ola i kekahi i kekahi.
He mea nui e ʻike, ʻaʻole ʻo ke kanaka ke kikowaena o kēia kaʻina hānau ʻana, akā he ʻāpana wale nō ia o ke kaʻina holoʻokoʻa o ke ola.
Ke wehewehe nei ka Kumulipo i ka pilina o nā mea ola o ke kai me nā mea ola o ka ʻāina:
Hānau ka ʻEkaha noho i kai –
Kiaʻi ʻia e ka ʻEkahakaha noho i uka –
ʻO ka pili ʻana o nā ʻano mea ola ʻokoʻa loa e hōʻike hou ana i ka pilina o nā mea a pau. ʻO kēia hoʻohui ʻana o nā kūʻē loa, e like me nā ʻaoʻao ʻelua o ka ʻoiaʻiʻo hoʻokahi, ke hōʻike nei i ke ʻano e hana pū ai nā ʻāpana o ke kūlohelohe me kekahi i kekahi — e hoʻokumu ana i ka lokahi o ke ola.
Ka ʻElua o ke Ao
Ua maopopo i nā kānaka kahiko o Hawaiʻi, he mea maʻamau i loko o ke kūlohelohe ka ʻike ʻana i nā mea e hōʻike ana i nā kūʻē ʻelua, a ke pili aku kekahi i kekahi i mea e hoʻokō ai i kā lāua hana a e hoʻokumu hoʻi i ka piha o ka mea ola. Eia kekahi mau laʻana o kēia ʻano ʻelua i kumu o ke ola:
Honua Lani
Pō- Ao
Wai- Maloʻo
Lalo- Luna
Wela- Anu
Hema -ʻĀkau
Nāwaliwali -Ikaika
Ola -Make
ʻAʻole i loaʻa i kēia mau mea kūlohelohe i loko o lākou iho ka waiwai o ka “maikaʻi” a i ʻole ka “ʻino.” He mea ola wale nō lākou. ʻO ka lokahi a i ʻole ka nele o ka lokahi ma waena o kēia mau mea kūlohelohe ka mea e hoʻokumu ai i nā kūlana “pono” a i ʻole “hewa.” Eia naʻe, ʻaʻole ia lokahi he pālākiō like. ʻO ka hiʻohiʻona kūpono loa o kēia “lokahi ʻokoʻa” ʻo ia ka Waʻa Kaukahi.
ʻO ka Kaʻele o ka waʻa he ʻāpana lōʻihi, ākea, a kaumaha loa aʻe i ka Ama. Eia naʻe, ʻaʻole hiki i ka Kaʻele ke kū pololei ma luna o ka wai me ka ʻole o ka Ama. ʻO ka hui pū ʻana o nā ʻāpana ʻelua ʻokoʻa loa i ke ʻano a me ka nui, ka mea e hiki ai i ka waʻa ke lana, ke lawe kanaka, a me ka hoʻouka waiwai i kahi e hele ai.
I mea e ulu ai ke kanaka a e ola pono, pono ʻo ia e ʻike i ke ʻano o ka hana pū ʻana o kēia mau “mana kūʻē,” a e hana pū me lākou. Ma ka ʻike ʻana i ke ʻano e hana pū ai nā mea o ke kūlohelohe, hiki i ke kanaka ke hana pū me ke kūlohelohe no kona pono nui aʻe.
He aha hoʻi ka manaʻo o kēia?
Me ka minamina, ʻaʻole hiki i kēia mau wehewehena pōkole o ka Kumulipo a me ka ʻElua o ke Kūlohelohe ke wehe ākea i ka hohonu a me ka paʻakikī o kēia mau manaʻo koʻikoʻi. Eia naʻe, ke hōʻike nei lāua i nā kumu manaʻo ʻekolu e pili pono ana i ke ʻano o ka ʻIke Hawaiʻi a me ke kūkulu a me ka hana o ka Waʻa Hawaiʻi:
-
He ʻike ola ko ke ao holoʻokoʻa a me nā mea a pau i loko ona.
-
Piha ke kūlohelohe i nā mea kūʻē ʻelua e pili ana kekahi i kekahi i mea e hoʻokumu ai i ka piha o ke ola.
-
Pilina kekahi me kekahi nā mea a pau o ke ao, a he hopena ko kēlā hana ʻana ma kekahi wahi ma nā wahi ʻē aʻe.
Ma ka hoʻomaopopo ʻana i kēia mau pilina, hiki i ke kanaka ke mālama, e ulu, a e ola pono i loko o ke kaiapuni palupalu a maʻalahi hoʻi i kūkulu ʻia ai kona ola ʻana.