
Ke Kumu Mo'omehu
Hōʻike kēia papa inoa i kekahi o nā waiwai moʻomeheu Hawaiʻi i ʻike nui ʻia i kēia au. I ke ao o kēia manawa, unuhi pinepine ʻia kēia mau waiwai ma o ke ʻano o ka manaʻo ʻAmelika a i ʻole ʻEulopa. Ma ʻaneʻi, e ʻimi hohonu aku kākou — e kālailai a e wehewehe i kēia mau waiwai ma ke aniani o ke ʻano noʻonoʻo Hawaiʻi.
Aloha
Wehewehe Puke Wehewehe:
Aloha – Welina, aloha, pili aloha
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Aloha ka huaʻōlelo e hoʻohana pinepine ʻia no ka “hello” a me ka “goodbye.”
Kaona (manaʻo hohonu):
He mea koʻikoʻi loa ʻo Aloha, ʻaʻole ia he ʻōlelo hoʻolauna wale nō. ʻO Aloha he hana ʻuhane, kahi e wehe ai ke kanaka i kona pale a e hāʻawi ana i kona “ha” — ka hanu ola, ka ʻuhane — i kekahi kanaka ʻē aʻe me ka ʻole o ke kiaʻi a me ka makaʻu. ʻO ia ke ʻano o ka hāʻawi piha ʻana o ke kanaka i kona naʻau a me kona hilinaʻi i kekahi ʻē aʻe, i mea e hui ai nā ʻuhane ʻelua ma ke ʻano hoʻohaʻahaʻa a me ke aloha ʻiʻo.
No laila, ʻaʻole pono e lawe māmā ʻia ka hāʻawi ʻana i ka Aloha. Inā he aloha maʻalahi wale nō e pili ana i ka welina ʻana, he kūpono nā huaʻōlelo “A nō ʻai” a me “Welina.” ʻO ka Aloha ʻoiaʻiʻo e koi ana i ka paʻa, ka haʻahaʻa, a me ke kuleana e mālama i ka pilina i hoʻokumu ʻia ma lalo o ia aloha.
Mahalo
Wehewehe Puke Wehewehe:
Mahalo – Mahalo, hoʻomaikaʻi, mahalo nui, hoʻohanohano
Manaʻo hou o kēia au:
I kēia au, he “Thank you” wale nō ka manaʻo o Mahalo. Akā, ma ka ʻōlelo Hawaiʻi kahiko, ʻaʻohe huaʻōlelo kikoʻī no “please” a me “thank you.”
Kaona (manaʻo hohonu):
ʻO ka manaʻo kupanaha o Mahalo he hōʻailona o ka mahalo piha i ka honua a puni. ʻAʻole wale nō no kekahi hana maikaʻi i hana ʻia, akā no ke ola ponoʻī, no ka ʻike ʻana i ka nani o nā mea a pau e pili ana iā kākou. ʻO ka Mahalo he ʻano noʻonoʻo, he ʻano ola e hōʻike ana i ka mahalo, ka haʻahaʻa, ka hanohano, a me ke aloha i nā mea a pau o ke ao.
Ma ka noʻonoʻo o nā kūpuna, ʻo Mahalo ke ʻano o ka manaʻo i alakaʻi ai i nā waiwai Hawaiʻi ʻē aʻe a pau. ʻO ka mahalo ʻana, ka hoʻohanohano ʻana, a me ka ʻike i ka maikaʻi o nā mea a pau ka mea e hoʻohālike ai i ka pono o ke kanaka me kona kaiāulu a me ka honua.
Mālama
Wehewehe Puke Wehewehe:
Mālama – E mālama, e kiaʻi, e mālama pono, e mālama ola
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO ka manaʻo maʻamau o Mālama ʻo ia ke “mālama ʻana,” “hoʻomalu,” “pale,” a “hoʻokele.”
Kaona (manaʻo hohonu):
He huaʻōlelo ʻelua ʻāpana ʻo Mālama.
“Mā” he pōkole o ka huaʻōlelo Maʻa, ʻo ia hoʻi, ka ʻike piha, ka ʻike pono, a me ka ʻike i kekahi mea ma o ka ʻike ʻana a ka hana ʻana.
“Lama” hoʻi he kukui, he mālamalama, he kukui o ka ʻike a me ka hoʻomaopopo ʻana.
I mea e hiki ai ke mālama i kekahi mea, pono e lilo mua ke kanaka i maʻa iā ia mea. Pono ka hoʻomanawanui, ka ʻimi ʻana, a me ka naʻau ākea i mea e loaʻa ai ka ʻike hohonu. Ma ka lilo ʻana i maʻa, hiki ke loaʻa ka mālamalama – ka lama. ʻO ia ke ʻano o ka hoʻomaopopo piha ʻana.
Ke lilo ke kanaka i maʻa me kekahi mea, a ʻike ʻia ka mālamalama o ia mea, a laila hiki ke mālama pono i kēlā mea ma ke ʻano pono. ʻO ia ke ʻano o ka mālama me ka ʻike, ka manaʻo, a me ke aloha.
Pono
Wehewehe Puke Wehewehe:
Pono – Maikaʻi, pololei, kūpono, ʻāpono, kūpono i ka hana a me ka manaʻo
Manaʻo hou o kēia au:
I kēia au, hoʻohana pinepine ʻia Pono e kuhikuhi ana i ka maikaʻi a me ka pololei. Akā, he manaʻo hohonu loa kona ma ka noʻonoʻo Hawaiʻi.
Kaona (manaʻo hohonu):
ʻO Pono ke kūlana o ka kaulike – ka noho ʻana o nā mea ʻokoʻa i ka lōkahi. Ua ʻike nā kūpuna Hawaiʻi he honua i haku ʻia e nā mana pālua: ka lā a me ka pō, ke kāne a me ka wahine, ka ʻāina a me ke kai. ʻAʻole kēia mau mana he “kūʻē” ma ke ʻano ʻino, akā he mau mana e hoʻopau a e hoʻokō i kekahi i kekahi.
Ke loaʻa ka kaulike ma waena o lākou, hele pono nā mea a pau. Ke nalowale ka kaulike, haʻalele hoʻi ka pono. Akā, ʻaʻole kēia kaulike e pili ana i ka nui like. He laʻana maikaʻi ka waʻa kaukahi – ka waʻa me hoʻokahi ama. ʻO ke kaʻele he mea kaumaha, ākea, a lōʻihi, ʻo ka ama he mea māmā a liʻiliʻi. Ke hui pū ʻia lākou me ka lanalana a me ka kuaʻiako, kū mai ka kaulike, a holo pono ka waʻa ma ke kai nui.
ʻO ia ka ʻano o ka Pono ma ke ola kanaka. ʻAʻole ia he kūlana paʻa wale nō, akā he hana mau — he kaulike e pono e mālama, e nānā, a e hoʻoponopono mau ʻia. Ke hoʻokaʻawale ʻia ka makaʻala, nalowale ka kaulike, a nalowale ka pono. Pēlā pū ka pilina kanaka, ka nohona kaiāulu, a me ke ola ʻuhane — pono e mālama mau ʻia i mea e noho ai i loko o ka pono ʻiʻo.
Kōkua
Wehewehe Puke Wehewehe:
Kōkua – Kōkua, kōkua aku, kōkua mai, kōkua kekahi i kekahi
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Kōkua ka hana o ke kōkua ʻana, ka hāʻawi lima, a me ke kōkua ʻana i kekahi mea e pono ai.
Kaona (manaʻo hohonu):
Ma ka manaʻo Hawaiʻi, ʻaʻole ʻo Kōkua he “kōkua wale nō.” ʻO ke kōkua ʻana ʻo ia ke hana i ka mea pono, i ka manawa kūpono, a no ke kumu kūpono — me ka ʻole o ke noi ʻia. ʻAʻole e kali ka mea kōkua i ke kāhea; ʻike ʻo ia i ka pono o ka hana a hana me ke aloha.
ʻO ka Kōkua he hōʻailona o ka pilina ma waena o ke kanaka a me kona kaiāulu. Ke kōkua aku ʻoe i kekahi, e haku ana ʻoe i ka pilina o ke aloha, ka haʻahaʻa, a me ka lokahi. ʻO ia hoʻi ke ʻano o ka mālama i ka pono o ke kaiāulu holoʻokoʻa.
Kuleana
Wehewehe Puke Wehewehe:
Kuleana – Kuleana, kuleana pilikino, kuleana hana, kuleana pono
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Kuleana ka hana a me ke kuleana e hoʻokō i kekahi mea. He “right,” he “privilege,” a he “responsibility” nō hoʻi.
Kaona (manaʻo hohonu):
I ka manaʻo Hawaiʻi, ʻaʻole hiki ke loaʻa he kuleana me ka ʻole o ke kuleana pili. Ke ʻāpono nei ke kanaka i kekahi kuleana, ʻae pū ʻo ia i ke kuleana e mālama, e hoʻomaikaʻi, a e hoʻonui i ka mana o kēlā mea.
No laila, ʻo ka “right” i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻaʻole wale nō he pono e loaʻa, akā he kuleana e mālama pono ai i ka pilina i haku ʻia. Inā he kuleana kou i ka ʻāina, pono ʻoe e mālama iā ia. Inā he kuleana kou i ka waʻa, pono ʻoe e hoʻomaikaʻi i kona mana.
ʻO ka Kuleana ʻoiaʻiʻo he pilina ʻelua — he pono a he haʻawina. Ma ka hoʻokō ʻana i ka kuleana me ka haʻahaʻa a me ka ʻoiaʻiʻo, ulu ka mana, ka pilina, a me ka pono o nā mea a pau.
Haʻahaʻa
Wehewehe Puke Wehewehe:
Haʻahaʻa – Haʻahaʻa, hoʻohaʻahaʻa, haʻahaʻa ka manaʻo, haʻahaʻa ke kino
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Haʻahaʻa ka manaʻo o ka haʻahaʻa, ka ʻole o ka hoʻokiʻekiʻe, a me ka noho i ka ʻano kuʻono ʻole. ʻO ia ke ʻano o ke kanaka e ʻike ana ʻaʻole ʻo ia ma luna o nā mea ʻē aʻe, akā he ʻāpana ʻo ia o kahi mea nui aʻe.
Kaona (manaʻo hohonu):
I ka ʻike Hawaiʻi, pili nā mea a pau o ke ao i kekahi i kekahi — ke kanaka, ka ʻāina, ke kai, ka makani, a me nā mea ola ʻē aʻe. ʻO ka Haʻahaʻa ke ʻano o ka ʻike ʻana i kēlā pilina. Ke noho haʻahaʻa ka manaʻo, hiki ke ʻike i ka nani o kēlā pilina a me ka mana o nā mea ʻē aʻe.
Ke noho haʻahaʻa ka poʻe, e hana pū ana lākou me ka ʻuhane hoʻokahi. Hiki ke holo ka hana, e ulu ka pilina, a e ola ka ʻohana. ʻO ka haʻahaʻa, no laila, he ʻano mana e hoʻolaulā ai i ka ʻike, e hoʻokumu ai i ka lokahi, a e mālama ai i ka pono o nā mea a pau.
Lōkahi
Wehewehe Puke Wehewehe:
Lōkahi – Lōkahi, hoʻokahi, hoʻokāhi manaʻo, laulima, kaulike
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Lōkahi ka manaʻo o ka lōkahi, ka hoʻokahi, a me ka noho pū ʻana ma ke ʻano hoʻokahi. He waiwai e pili ana i ka pilina, ka hana pū ʻana, a me ka ʻike i ka pono o kēlā me kēia ʻāpana o ke ao.
Kaona (manaʻo hohonu):
He huaʻōlelo ʻelua ʻāpana ʻo Lōkahi:
“Lō” he pōkole o Loʻo, ʻo ia hoʻi ka “loaa” a i ʻole “kiʻi,” ʻo ia hoʻi ka loaʻa ʻana.
“Kahi” ʻo ia hoʻi “hoʻokahi” a i ʻole “kahi hoʻokahi.”
ʻO ka Lōkahi, no laila, ʻo ia ke kaʻina o ka lawe ʻana mai i nā mea ʻokoʻa e hoʻohui ʻia i mea e hana ai ma ke ʻano hoʻokahi. ʻAʻole ia e pili wale i ka pilina kanaka, akā e pili ana i nā mea a pau — ke kanaka, ka ʻāina, ka wai, ke kai, a me ke kaiāulu.
Ahonui
Wehewehe Puke Wehewehe:
Ahonui – Ahonui, hoʻomanawanui, paʻahana, hoʻomālie, e noho i ka lōʻihi o ka manawa
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Ahonui ka manaʻo o ka hoʻomanawanui ʻana, ka ʻae ʻana, a me ka paʻa o ke kanaka i waena o ka pilikia.
Kaona (manaʻo hohonu):
He huaʻōlelo ʻelua ʻāpana ʻo Ahonui:
“Aho” ʻo ia hoʻi “hanu”
“Nui” ʻo ia hoʻi “nui,” “he nui ka manawa” a i ʻole “he nui ka hanu.”
ʻO ka Ahonui he ʻano manawanui e pili ana i ka noho mālie i ka wā e ʻike ai ke kanaka i ka hewa o kekahi mea, akā ʻaʻole pono ka manawa e ʻōlelo ai a i ʻole e hana koke ai. ʻO ia ke ʻano o ka paʻa a me ka noʻonoʻo hohonu e ʻike ai i ka wā kūpono no ka hana ʻana.
ʻAʻole ʻo Ahonui he hōʻailona o ka haʻalele ʻana a i ʻole ka ʻae wale ʻana i ka hewa. ʻO ia ke ʻano o ka
Manawanui
Wehewehe Puke Wehewehe:
Manawanui – Hoʻomanawanui, paʻahana, paʻa, ikaika o ka naʻau, kūpaʻa
Manaʻo hou o kēia au:
ʻO Manawanui ka manaʻo o ka hoʻomanawanui ʻana, ke kūpaʻa, a me ka ikaika i ka paio ʻana no ka mea kūpono.
Kaona (manaʻo hohonu):
He huaʻōlelo ʻelua ʻāpana ʻo Manawanui:
“Manawa” ʻo ia hoʻi “manawa” a i ʻole “time.”
“Nui” ʻo ia hoʻi “he nui” a i ʻole “loa.”
ʻO ka Manawanui ke ʻano o ke kanaka e paʻa ana i kona manaʻo pono, me ka maluhiluhi ʻole, a me ka hoʻomau ʻana ma ke ʻano mālie. ʻAʻole ʻo ia he hoʻokūkū ikaika me ka huhū, akā he kūpaʻa me ka naʻau mālie, e ʻae ana i ka manawa e holo ai nā mea a pau i ka ala kūpono.
He ʻano hoʻomanawanui kēia e pili ana i ka paʻa i ka manaʻo pono ahakoa ka paʻakikī, ka hoʻopilikia, a me ka ʻole o ka ʻike koke i ka hopena. ʻO ka Manawanui ke ʻano o ka hoʻopaʻa ʻana i ka manaʻo a me ka hana, a me ka noho i ka pono a hiki i ka wā e hoʻokō ai ka loli.