Heʻenalu Waʻa

Ma kāna puke The Hawaiian Canoe, kākau ʻo Tommy Holmes:

 

Ma nā waʻa ʻeli pōhaku, lele lākou i lalo o nā alo o nā mauna wai e pahū nei. ʻO ka heʻenalu waʻa (pākāka nalu) — ma ka honua holoʻokoʻa, ʻo ka poʻe Hawaiʻi kahiko wale nō, me kā lākou waʻa ikaika, i hoʻoikaika a hoʻohoʻi i ka nalu hihiu i make ai nā kānaka palupalu a me nā moku ʻē aʻe he nui. ʻO Hawaiʻi, no ka nele o nā pa pali kūʻono i pale aku, e waiho ʻākau ana i ke ala o nā nalu nunui e holo mai ana mai ka ʻākau a me ka hema o ke Kai Pākīpika, e komo ana i nā awa a me nā kahakai, e hahau ana i nā ʻaoʻao ʻāina.

​

ʻAʻohe ʻāina ʻē aʻe i ʻike ʻia i pili pono kona ola ʻana i ka mākaukau o kona waʻa kūloko e heʻenalu ai. Pono ka waʻa Hawaiʻi e hiki i nā wā a pau i ke kai hohonu e lawe mai ai i nā meaʻai i loaʻa i laila — nā iʻa a me nā mea hānai ʻē aʻe o ke kai. No laila, ma Hawaiʻi, ua lilo ka ʻino mau o nā nalu, me nā ikaika nalu e piha ana i nā tausani paona i kēlā me kēia ʻīniha pā, i mea e kālai kino ai i ka waʻa a me ke ʻano o ka nohona ponoʻī.

​

ʻO ka heʻenalu waʻa, he mākau aʻo ʻia, hoʻomaʻamaʻa ʻia, a i ka hopena hoʻi he haʻuki kiʻekiʻe loa, he kuleana kū hoʻokahi ia no ka poʻe Hawaiʻi kahiko. ʻAʻohe poʻe ʻē aʻe, ma mua a ma hope hoʻi, i hoʻomohala i ka mākaukau heʻenalu waʻa e kokoke aku ana i ka naʻauao o ka poʻe kahiko o Hawaiʻi. ʻAʻohe ʻāina kahiko ʻē aʻe i lawe i kā lākou waʻa kūloko a heʻenalu wale nō no ka leʻaleʻa a me ka hoʻomaha ʻana.

​

I ka wā e heʻenalu ai i ka waʻa, he mea koʻikoʻi ka “lele ʻana.” Pono nā mea hoe e hoʻokālele i ka waʻa i ka wikiwiki e kokoke ana i ka wikiwiki o ka nalu e neʻe ana i uka, no laila e hoʻomaka ana lākou e hoe i mua loa o ka wā e hāpai ai ka nalu i ka waʻa e holo aku ai i kahakai.

Ke ʻau ana ka waʻa ma luna o ka nalu, pono ka hoʻokele e mālama i ka waʻa ma luna o ka nalu, e paʻa ana i ke ala, a e pale i ka waʻa mai ka ʻauamo ʻaoʻao. Pono hoʻi nā limahana e mālama i ke kaulike o ka waʻa ma o ka hoʻololi ʻana i ko lākou kaumaha — i kekahi manawa e huli aku i ka ama, a i kekahi manawa hoʻi e ʻalo aku, e like me ke ʻano o ka hoʻopiha ʻana o ka waʻa.